/Tình yêu là những vai diễn/

01. Người Đẹp Và Quái Vật

Nàng, người con gái xinh đẹp bị mắc kẹt trong toà lâu đài tráng lệ, để rồi phải lòng chính con quái vật đã nhốt nàng. Đằng sau vẻ ngoài thô lỗ xấu xí của nó, nàng thấy một trái tim cô đơn và yếu đuối, điều khiến nàng muốn thấu hiểu, muốn đến gần, và muốn trao yêu thương. Dường như chỉ nàng thấy được vẻ đẹp ẩn sau một chiếc vỏ gớm ghiếc.

Đó hẳn là một câu chuyện tình yêu đầy tính mĩ cảm, nhưng ở đây, tôi mời bạn cùng nhìn nó dưới một góc nhìn khác, trần trụi hơn. Liệu sự thật nào đằng sau việc cô gái yêu chính kẻ đã bắt nhốt mình?

Quay trở lại tuổi thơ, nàng là con gái út trong một gia đình đông con. Một đứa trẻ thì luôn cần được yêu thương công nhận. Và khi sinh ra trong nhà nhiều anh chị em đến vậy, nàng đành trở thành đứa trẻ đặc biệt nhất: đứa trẻ mơ mộng, yêu sách và hoa hồng, sao cho nổi bật giữa các anh chị để được chú ý. Chiến lược ứng phó đó dần trở thành tính cách mộng mơ, theo chân nàng vào toà lâu đài cổ kính, và rung động trước một sinh vật khác biệt - kẻ mà chỉ có nàng mới hiểu và yêu.

Hãy thử lật lại câu chuyện, nếu được nuôi nấng trong môi trường chẳng cần phải khác biệt để được công nhận, cũng không cần tìm kiếm sự đồng điệu qua nỗi cô đơn; liệu người đẹp còn yêu quái vật? Ồ không, nàng sẽ chạy mất dép.

Mọi câu chuyện tình, dù lãng mạn hay dở dang, đều có nguyên do tâm lý sâu xa.

- - -

02. Kịch Bản Tình Yêu Được Viết Từ Tuổi Thơ

Một ngày bạn tự hỏi: tại sao tôi lại cứ bị cuốn vào những người thờ ơ không sẵn sàng cam kết? Tại sao tôi lại yêu đúng người giống cha / mẹ mình? Tại sao tôi không thể thoải mái đáp lại tình yêu?

Có một sự thật là, cách chúng ta yêu không phải ngẫu nhiên, nó được viết từ rất sớm.

Sở thích (gu) chưa hẳn là bạn, sự say mê chưa hẳn là bạn, trải nghiệm tình yêu chưa hẳn là bạn, cách bạn yêu chưa hẳn là bạn. Chúng chỉ là vai diễn. Một vai diễn bạn đã đóng nhiều năm mà không hề hay biết. Kịch bản đã được viết từ tuổi thơ.

Trong tâm lý học, có một lý thuyết nền tảng gọi là Attachment Theory (Lý thuyết Gắn bó) bởi nhà phân tâm học John Bowlby (1950). Ông phát hiện rằng: cách một đứa trẻ gắn bó với người chăm sóc (thường là bố mẹ) sẽ định hình cách chúng yêu thương trong suốt cuộc đời.

Nếu bạn được yêu thương ổn định, nhất quán - bạn học được rằng: "Tình yêu an toàn. Mình xứng đáng được yêu."

Nhưng nếu bạn lớn lên với tình yêu thiếu vắng, không ổn định, hoặc có điều kiện - bạn học được những bài học khác.

Có chàng trai lớn lên cùng người mẹ bận rộn và ít biểu đạt tình yêu với anh. Thế là anh học được rằng: "Mình phải cố gắng thật nhiều mới được yêu. Và dù cố gắng, cũng chưa chắc đủ."

Và kịch bản đó, anh mang vào mọi mối quan hệ. Anh bị thu hút bởi những người giống mẹ anh. Những người lạnh lùng, bận rộn, không dành cho anh sự ưu tiên. Vì trong tiềm thức sâu thẳm, anh nghĩ: "Nếu tôi khiến những người này yêu tôi, có nghĩa là tôi đủ tốt. Có nghĩa là tôi đã thay đổi được điều tôi chưa từng có được từ mẹ."

Thế là, đứa trẻ trong anh cứ lao đầu vào những cô gái thờ ơ, nghiến răng mà rằng: “Lần này sẽ khác!”

Nhưng kết quả? Anh lặp lại cùng một nỗi đau. Mãi mãi.

- - -

03. Không Phải Tình Yêu, Mà Là Sinh Tồn

Nhà phân tâm học Carl Jung từng nói: "Chúng ta không sống cuộc đời của mình. Chúng ta sống những vai diễn mà chúng ta học được."

Khi còn nhỏ, mỗi đứa trẻ đều mong manh và dễ thương tổn. Để có thể đứng thẳng, loài người phải trả giá bằng cấu trúc xương chậu thay đổi - điều khiến việc sinh nở trở nên khó khăn. Song song với đó là sự tiến hoá của não bộ khiến đầu của trẻ sơ sinh to hơn. Thế là, những đứa trẻ cần phải được sinh ra trước khi chúng sẵn sàng. Vậy nên, suốt nhiều năm đầu đời, trẻ phụ thuộc hoàn toàn vào người nuôi nấng. Được yêu, Được thuộc về, Được an toàn trở thành nhu cầu cốt lõi - quan trọng như chuyện sinh tồn.

Và để có được những điều đó, chúng học cách thích nghi với môi trường xung quanh. Chúng quan sát bố mẹ, xem điều gì khiến bố mẹ vui, điều gì khiến bố mẹ tức giận. Rồi chúng điều chỉnh hành vi của mình.

Đôi khi, chỉ một câu nói vu vơ như: “Con phải ngoan thì bố mẹ mới yêu.” hoặc “Ôi con là niềm vui của mẹ.” cũng khiến đứa trẻ học cách dồn nén cảm xúc, không được phép có nhu cầu riêng. Hoặc nếu một đứa trẻ thấy bố mẹ chỉ chú ý khi mình khóc lóc, nó bắt đầu học cách dùng cảm xúc mãnh liệt để được chú tâm.

Những cách thích nghi này không phải lỗi của đứa trẻ. Chúng là cơ chế sinh tồn. Chúng giúp đứa trẻ nhận được tình yêu và sự chấp nhận trong môi trường mà nó đang sống.

Nhưng vấn đề là: Những cơ chế này không biến mất khi chúng ta lớn lên.

Chúng trở thành vai diễn.

Trong nghiên cứu về transactional analysis (phân tâm học giao dịch), nhà tâm lý học Eric Berne chỉ ra rằng: mỗi người chúng ta đều có những "kịch bản sống" (life scripts) - những mô thức hành vi được lập trình từ tuổi thơ và lặp lại suốt đời.

Chúng ta đóng những vai diễn này một cách vô thức. Tự động. Như thể não bộ đã ghi nhớ một công thức, và cứ áp dụng mãi trong hành trình yêu.

- - -

04. Khi Người Trưởng Thành Yêu

Vai diễn tình yêu là chiến lược sinh tồn của đứa trẻ tuổi thơ trong ta - khi ta còn mong manh và chưa hiểu sự đời. Đó có thể đã từng là chiến lược tốt nhất lúc ấy, nhưng giờ đây, khi đã là người trưởng thành, ta có quyền lựa chọn yêu và sống như cách ta mong.

Không phải để sinh tồn, mà là để hạnh phúc.

Bạn không còn phải ứng phó cho phù hợp với kì vọng của người khác. Bạn không cần lặp đi lặp lại một kịch bản bất lực và khổ đau. Bạn có thể yêu một cách tỉnh thức và rộng mở hơn, nơi bạn được là chính mình, viết nên câu chuyện của chính mình.

Carl Jung có một câu nói nổi tiếng: "Until you make the unconscious conscious, it will direct your life and you will call it fate."

Tạm dịch là: "Trừ khi bạn đưa cái vô thức lên ý thức, nếu không nó sẽ điều khiển cuộc đời bạn và bạn gọi đó là số phận."

Vai diễn mạnh mẽ nhất khi nó vô thức, khi bạn không biết bạn đang đóng khung mình trong nó. Nhưng giây phút bạn nhìn thấy - giây phút bạn nói: "À, mình đang đóng vai này" - bạn đã bước ra khỏi nó rồi. Vì khi bạn thấy, bạn trở thành người quan sát. Và từ vị trí đó, bạn có thể chọn: "Mình có muốn tiếp tục đóng vai này không?"

Trong hành trình nghiên cứu tâm lý và lắng nghe câu chuyện yêu của khách hàng, tôi đã đúc rút được 12 vai diễn tình yêu khác nhau:

Vai Nạn Nhân - những người luôn cảm thấy bất lực, thích đổ lỗi, nhân danh hi sinh để được yêu

Vai Người Cứu Rỗi - những người cảm thấy có giá trị khi "cứu rỗi", thay đổi người ấy

Vai Kẻ Lưu Vong - những người sợ gần gũi, tự cô lập để bảo vệ bản thân

Vai Kẻ Khao Khát - những người bám dính, luôn sợ bị bỏ rơi, cần được ghi nhận

Vai Em Bé Không Chịu Lớn - những người trốn trách nhiệm, cần được chăm sóc

Vai Người Cha/Mẹ - những người yêu bằng cách kiểm soát và lo lắng

Vai Kẻ Thao Túng - những người dùng thao túng, cảm giác tội lỗi để có quyền lực

Vai Người Tê Liệt - những người tắt cảm xúc để không bị tổn thương

Vai Người Phân Tích - những người logic hóa mọi thứ để tránh cảm xúc yếu đuối

Vai Kẻ Ái Kỷ - những người chỉ biết bản thân, tránh xa yêu thương

Vai Kẻ Nghiện - những người say mê sự độc hại, những cảm xúc cao trào

Vai Người Đeo Mặt Nạ - những người che giấu bản thân thật vì sợ bị từ chối

Mỗi vai diễn đều có gốc rễ tâm lý riêng. Mỗi vai đều xuất phát từ một nỗi sợ, một niềm tin, một tổn thương chưa được chữa lành.

Không có vai diễn nào là sai, thế nên mong bạn đừng vội phán xét. Tất cả đều có thể chuyển hóa, và “nhận ra” chính là bước đầu tiên.

Và Thanh sẽ còn viết sâu về những vai diễn này trong các bài viết tiếp theo.