điều gì tạo nên một cuộc đời đáng sống?
Trong lời mở đầu của một cuốn sách gần đây tôi đọc được, tác giả đã có một bộc bạch thế này: Ông ghét cái cách phải thêm từ “Hạnh Phúc” vào tiêu đề cuốn sách vì nhà xuất bản cho rằng điều đấy sẽ giúp sách bán chạy. Ông đã thắng nhiều cuộc “tranh luận” với đội ngũ biên tập, nhưng về tiêu đề sách thì không.
Câu chuyện thú vị này đã nảy lên trong tôi chút suy tư. Thì ra, không chỉ riêng tôi mà phần đông mọi người đều bị mê hoặc bởi một khái niệm trừu tượng và chẳng có gì mới lạ này.
Vậy hạnh phúc là gì, và điều gì tạo nên một cuộc đời đáng sống?
Aristotle cho rằng mọi hành động của con người đều nhằm đạt được hạnh phúc.
Nietzsche cho rằng mọi hành động của con người đều hướng tới quyền lực.
Freud cho rằng mọi hành động của con người là để trốn tránh sự bất an.
Dù khác nhau về quan điểm, nhưng các vĩ nhân trên đều thống nhất rằng, chúng ta hành động hướng tới cảm xúc dễ chịu và né tránh cảm xúc khó khăn. Hay nói cách khác, như ong bị thu hút bởi mật ngọt, cây cỏ hướng tới ánh mặt trời; chúng ta luôn truy tìm cảm giác thoả mãn trong cuộc sống (Life Satisfaction).
Hạnh Phúc - một từ nghe có vẻ mĩ miều - nhưng về bản chất là sự thoả mãn và hài lòng về cuộc sống. Theo tâm lý học tích cực (Positive Psychology), tiêu chuẩn vàng để đánh giá hạnh phúc là đánh giá mức độ hài lòng về cuộc sống, như là cảm xúc vui vẻ, tâm trạng tốt, vân vân.
Những người hướng nội - được cho là ít vui vẻ hân hoan - sẽ nhận được ít cơ hội, sự yêu thích và phiếu bầu hơn những người hướng ngoại.
Những rạp xiếc, khu vui chơi, mua sắm sẽ có xu hướng được xây dựng nhiều hơn thư viện.
Đó là những ví dụ cho thấy thiên hướng say mê niềm hạnh phúc và sự thoả mãn trong cuộc sống của con người.
1. ĐỪNG TRUY CẦU HẠNH PHÚC
Trong cuốn sách Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being (2011), tác giả Martin Seligman có đề cập một nghiên cứu thể hiện mức độ hạnh phúc để đưa ra kết luận rằng nó phần lớn dựa trên trên tâm trạng (mood) của hiện tại. Trong đó, người tham gia được yêu cầu tự chấm điểm mức độ hài lòng của họ với cuộc sống theo thang điểm từ 1 đến 10, từ khủng khiếp (điểm 1) đến lý tưởng (điểm 10). Kết quả (một cách đáng ngạc nhiên), mức độ hạnh phúc (life satisfaction) mà người tham gia báo cáo lại được quyết định bởi mức độ họ cảm thấy như thế nào (mood, feeling) vào thời điểm được hỏi. Cụ thể là, tâm trạng hiện tại quyết định hơn 70% số điểm về mức độ hài lòng với cuộc sống, còn đánh giá về cuộc sống đang thế nào thì chỉ quyết định ít hơn 30% số điểm.
Hóa ra sự hạnh phúc và hài lòng trong cuộc sống về cơ bản chỉ mang tính thời điểm ở hiện tại, không xét tới quá khứ và tương lai, tới hành trình và ý nghĩa của cuộc sống. Hạnh phúc cũng như bao cảm xúc khác ở đời, đến và rồi sẽ qua, đi và rồi lại đến. Như chạy đuổi bắt theo gió, nắm cát trong bàn tay, lúc tìm thấy, lúc lại trống hoang trống hoải. Truy cầu hạnh phúc được định sẵn là một cuộc chơi mà ta không thể làm chủ, một cuộc chơi mà thắng thua chỉ mang tính thời điểm.
2. SỐNG Ý NGHĨA VÀ SỐNG HẠNH PHÚC
Tôi đã từng đọc được rằng: chỉ riêng hạnh phúc không mang lại cho cuộc sống ý nghĩa. Có lẽ nhiều người trong chúng ta ngầm thừa nhận rằng một cuộc sống có ý nghĩa sẽ đi kèm với niềm hạnh phúc và ngược lại, một cuộc sống hạnh phúc sẽ mang lại ý nghĩa. Nhưng một nghiên cứu diện rộng (với 397 người tham gia) được thực hiện bởi giáo sư tâm lý đại học Florida và các cộng sự đã chỉ ra những điểm khác biệt giữa hạnh phúc và tìm thấy ý nghĩa sống dưới đây:
- Việc thỏa mãn nhu cầu và mong muốn (ví du như: sức khoẻ, tiền bạc, sự thư thái dễ chịu trong cuộc sống) sẽ gia tăng hạnh phúc của một người nhưng phần lớn không liên quan đến một cuộc sống có ý nghĩa
- Hạnh phúc (happiness) phần lớn hướng đến hiện tại, trong khi ý nghĩa (meaning) lại liên quan đến việc tích hợp quá khứ, hiện tại và tương lai. Ví dụ, suy nghĩ về những bài học trong quá khứ và mục tiêu trong tương lai có thể gia tăng trải nghiệm ý nghĩa sống của một người, nhưng có thể khiến họ giảm cảm giác hạnh phúc của hiện tại.
- Hạnh phúc gắn liền với việc trở thành người nhận hơn là người cho, trong khi ý nghĩa lại gắn liền với việc trở thành người trao đi hơn là người nhận.
- Khi hướng tới một cuộc sống ý nghĩa, mức độ lo lắng, căng thẳng và bất an cao hơn, khiến mức độ hạnh phúc giảm đi.
- Mối quan tâm về bản sắc cá nhân và việc thể hiện cái tôi góp phần mang lại ý nghĩa chứ không phải hạnh phúc.
Nghiên cứu này làm một vài trải nghiệm trong cuộc sống của tôi trở nên dễ hiểu hơn. Tôi đã từng có một năm hoàn toàn nghỉ ngơi, không làm việc, chỉ sống hiện diện với hiện tại, chăm sóc bản thân và đi theo đam mê. Hơn nửa thời gian đầu, tôi đã rất hạnh phúc và yêu thương cuộc đời mình đang có. Nhưng về đường dài, cảm xúc này dần phai nhạt và tôi trở nên chán ngán. Mặt khác, cũng có những giai đoạn, nơi tôi tiến về phía trước với một mục đích đầy ý nghĩa. Tôi cứ ngỡ là khi đi theo sứ mệnh của mình thì bản thân sẽ như ngọn lửa đam mê và hân hoan cháy mãi không điểm kết. Nhưng thực chất, tôi thường phải đấu tranh với trạng thái stress, tranh đấu nội tại và chẳng thể tận hưởng niềm vui của hiện tại.
Vậy nếu theo như nghiên cứu trên, chẳng lẽ ta chỉ được chọn một trong hai: hoặc sống hạnh phúc, hoặc sống ý nghĩa?
Tin vui là dù chúng khác biệt, nhưng lại có mối liên hệ gần gũi với nhau.
Dù cho việc trao đi gắn liền với ý nghĩa (meaning), nhưng sự thật chứng thực rằng, rất nhiều người cảm thấy hạnh phúc (happiness) khi trao đi. Theo giáo sư Baumeister, điều đó tuỳ thuộc vào việc một người gắn ý nghĩa (meaning) cho việc trao đi như nào. Vậy nên, bên cạnh việc đặt ra mục tiêu về đường dài có ý nghĩa với xã hội, hãy nhìn sâu vào bản thân và tìm ý nghĩa nội tại cho điều mình đang làm.
3. WELL-BEING: MỘT TRẠNG THÁI HƯNG THỊNH
Với những thiếu sót của trạng thái “hạnh phúc” một cách độc lập, nhiều năm gần đây thế giới dần hướng tới xây dựng “well-being” - một trạng thái tổng hoà và toàn vẹn hơn cảm xúc hạnh phúc. Trong cuốn sách Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being, tác giả đã giới thiệu một khái niệm mới mang tên “hạnh phúc nguyên bản” (authentic happiness) hay còn được gọi là trạng thái well-being hoặc hưng thịnh (Flourish). Trong học thuyết này, Seligman đã thêm những yếu tố mang tính to lớn hơn bản thân mỗi người (như là mối quan hệ, ý nghĩa, thành tựu), thay vì chỉ hướng vào một bản thể riêng biệt (cảm xúc tích cực, trạng thái hiện diện)…
Ta hiểu rằng, chỉ cảm xúc hạnh phúc thôi là chưa đủ. Việc truy cầu niềm vui vì lợi ích cho riêng mình sẽ chẳng thể lâu bền. Và dưới đây là tổng hoà những yếu tố ta cần song hành nuôi dưỡng để hướng tới một hạnh phúc trọn vẹn và đích thực (well-being):
- Cảm xúc tích cực (positive emotion)
Thành tố này được đánh giá bằng câu hỏi: “Khi tổng hoà tất cả các mặt của cuộc sống, bạn thấy bạn hạnh phúc và hài lòng ở mức độ nào?”. Những cảm xúc tương tự được tính đến như niềm vui, sự thoả mãn, sự ấm áp, dễ chịu, sự hài lòng trong cuộc sống, vân vân…
Để nâng cao thành tố này, bạn có thể thực hành lòng biết ơn, đếm những điều tốt lành diễn ra trong ngày, và làm việc với những cảm xúc tiêu cực.
- Sự hiện diện (engagement)
Thành tố này về trạng thái “xuôi dòng” (flow): hoà làm một với một công việc, thời gian ngừng trôi, và sự biến mất của tự nhận thức khi hoàn toàn đắm chìm trong hành động đó. Khi bạn xuôi dòng, bạn không nghĩ ngợi hay có cảm xúc gì hết. Để nuôi dưỡng trạng thái này, hãy tìm ra thế mạnh và điều bạn thực sự yêu thích. Bên cạnh đó, hãy nâng cao sự tập trung của bản thân bằng phương pháp thiền, thở, viết phản tư…
- Ý nghĩa (meaning)
Ý nghĩa được cho là thuộc về hoặc phục vụ một điều gì đó to lớn hơn chính bản thân mình. Như tôi đã chia sẻ ở phần trên, ý nghĩa mang tính “chủ quan” (subjective). Ví dụ như trong cơn buồn khổ của Abraham Lincoln, ông có thể đánh giá cuộc đời mình là vô nghĩa, nhưng mọi người lại thấy ông là một vĩ nhân mang lại nhiều giá trị cho cuộc đời. Hoặc việc bạn theo đuổi ước mơ trở thành một nhà văn viết nên những tác phẩm sâu sắc có thể là một điều “vớ vẩn” trong mắt người thân. Vậy nên, bên cạnh nhìn vào ngữ cảnh xã hội, vào những điều lớn lao mình có thể theo đuổi và trao đi dài lâu, hãy quay lại hỏi bản thân điều gì thực sự ý nghĩa với mình, và lí do mình làm nó.
- Mối quan hệ tích cực (positive relationship)
Khi được hỏi cắt nghĩa “tâm lý học tích cực” bằng hai từ hoặc ít hơn, thì Christopher Peterson, một trong những người sáng lập của nó, đã trả lời: “Những người khác” (others).
Lần cuối cùng bạn cười sảng khoái là khi nào? Lần cuối cùng bạn cảm thấy niềm vui không thể diễn tả được? Lần cuối cùng bạn cảm nhận được ý nghĩa sâu sắc? Lần cuối cùng bạn cảm thấy vô cùng tự hào về một thành tích? Tôi tin rằng, hầu hết những khoảnh khắc ấy đều diễn ra xung quanh những người khác. Mỗi khi khách hàng hay bạn bè của tôi buồn phiền, tôi hay dành lời khuyên cho họ về việc chia sẻ nỗi buồn cùng người khác, đi ra ngoài, mỉm cười với người qua đường, dành thời gian chất lượng bên người thân… Không gì nâng đỡ sự cảm xúc tích cực và hạnh phúc một cách nhanh chóng và hiệu quả hơn những mối quan hệ tốt lành.
Để nâng cao thành tố này, hãy chăm chỉ gieo hạt giống mối quan hệ, hay trao đi, giúp đỡ mà không mong nhận lại.
- Thành tựu (accomplishment)
Chúng ta có thể mải miết theo đuổi một ý nghĩa, đắm chìm trong một hoạt động, có nhiều niềm vui, sự sung sướng, vân vân… nhưng nếu không có được một thành tựu gì, ta sẽ cảm thấy trống vắng ít nhiều. Một học thuyết về thành tựu tôi đọc được đó là:
Thành tích = Kĩ năng x Nỗ lực
Trong đó nỗ lực = thời gian dành cho nhiệm vụ
Vậy nên, nếu bạn đang muốn gặt hái thành tựu, hãy thực hành, thực hành và thực hành, hành động, hành động và hành động.
TỔNG KẾT
Ở bài viết này, tôi đã giới thiệu tới bạn những góc nhìn thú vị về “hạnh phúc”, cách ta thường đánh giá “hạnh phúc” và những học thuyết, nghiên cứu về “hạnh phúc”. Đến đây tôi bỗng bối rối về tổng kết, vì sau một bài luận dài nhiều kiến thức này, nếu bạn hỏi tôi hạnh phúc là gì và làm sao đạt được nó, tôi cũng xin thú thật là mình không biết. Nhưng tôi tin rằng, thay vì truy cầu như một đích đến, thì bản thân hạnh phúc là một hành trình, nơi tổng hoà của nhiều quang cảnh khác nhau, như cảm xúc, sức khoẻ tinh thần, ý nghĩa, mối quan hệ… Nếu ta quá đắm chìm vào một quang cảnh, sẽ chẳng thể cảm nhận được tổng thể của một bức tranh. Hoặc nếu ta quá tập trung vào đích đến, sẽ không tránh khỏi cảm thấy căng thẳng và tuyệt vọng. Vậy nên, đừng chỉ làm lành với cảm xúc và sống thoả mãn, yên vui mà hãy sống có ý nghĩa. Hãy nảy nở và hưng thịnh, như như cái cây tắm mát niềm vui của nắng gió và lớn lên mang lại hoa trái cho đời.
___
By Thanh Alice
Nguồn tham khảo:
1. Roy F. Baumeister, Kathleen D. Vohs, Jennifer L. Aaker & Emily N. Garbinsky (2013) Some key differences between a happy life and a meaningful life, The Journal of Positive Psychology, 8:6, 505516, DOI: [10.1080/17439760.2013.830764]
2. Seligman, M. E. (2011). Flourish: A visionary new understanding of happiness and well-being. Simon & Schuster.
